Censorship in Visual Arts and Film (CIVIL)
Η λογοκρισία στον Κινηματογράφο και τις Εικαστικές Τέχνες: Η Ελληνική εμπειρία από τα μεταπολεμικά χρόνια μέχρι σήμερα
Είδος έργου: Έργο ΕΛΙΔΕΚ για την ενίσχυση Μεταδιδακτορικών Ερευνητών/τριών (2018-2021)
Φορέας Υποδοχής: Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας, Πάντειο Πανεπιστήμιο
Προϋπολογισμός: 240.000 ευρώ
Επιστημονικά Υπεύθυνη: Πηνελόπη Πετσίνη
Ερευνητική Ομάδα: Ελένη Κούκη, Στρατής Μπουρνάζος, Πηνελόπη Πετσίνη, Μιχάλης Στεφανιδάκης, Χρήστος Τριανταφύλλου, Βάλια Τσιριγώτη, Μαρία Χάλκου, Δημήτρης Χριστόπουλος
Η λογοκρισία έχει επανέλθει στο προσκήνιο όχι μόνο σε τοπικό αλλά και σε διεθνές επίπεδο. Οι τελευταίες δεκαετίες σηματοδότησαν μια αναβίωση των λογοκριτικών φαινομένων, προσελκύοντας το δημόσιο ενδιαφέρον και αποδεικνύοντας ότι, ακόμα και στην δημοκρατία, η λογοκρισία απέχει πολύ από το να εκλείψει. Πρόσφατα, το ζήτημα της ελευθερίας του λόγου και τα όρια της έκφρασης αμφισβητήθηκαν καίρια μέσα από μια σειρά πράξεων που συνιστούν ισχυρή παραβίαση της καλλιτεχνικής και ακαδημαϊκής ελευθερίας. Στην Ελλάδα, αυτό το είδαμε να εκτείνεται από την ακύρωση της πολιτικά αμφιλεγόμενης παράστασης του Εθνικού Θεάτρου «Η ισορροπία του Nash» (2016) έως τη δίκη του ιστορικού Heinz Richter (2015) βάσει της νομοθεσίας περί ρητορικής μίσους. Ταυτόχρονα, σε παγκόσμιο επίπεδο, γίναμε μάρτυρες ακόμη και της λογοκρισίας στην πιο ακραία της μορφή όπου η αποσιώπηση εξομοιώνεται, κυριολεκτικά, με το θάνατο: από την ανανέωση των φατβά κατά συγγραφέων όπως ο Σαλμάν Ρουσντί έως τις δολοφονίες στο Charlie Hebdo. Τα γεγονότα αυτά αποκαλύπτουν τη σημασία, την πολυπλοκότητα και την επικαιρότητα του φαινομένου της λογοκρισίας καθώς και τη σχέση του με αντικρουόμενα εθνικά, πολιτικά, κοινωνικά και θρησκευτικά συμφέροντα. Από αυτή την άποψη, η μελέτη της ιστορίας της λογοκρισίας στην Ελλάδα αφορά ορισμένα από τα πιο ακανθώδη ζητήματα και πρακτικές της σύγχρονης, διεθνούς και εγχώριας, κοινωνικοπολιτικής και πολιτισμικής πραγματικότητας και αντανακλά την υποδοχή τους στα πεδία του επίσημου, του δημόσιου και του ακαδημαϊκού διαλόγου.
Το έργο φιλοξενείται στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας του Παντείου Πανεπιστημίου, και στοχεύει αφενός σε μια συγκριτική χαρτογράφηση του λογοκριτικού Λόγου στον κινηματογράφο (ταινίες μυθοπλασίας και ντοκιμαντέρ) και τις εικαστικές τέχνες (ζωγραφική, σχέδιο, γλυπτική, φωτογραφία, video-art και κόμικς), και αφετέρου σε μια ανάλυση περιπτώσεων λογοκρισίας, υπό το φως της πρόσφατης επιστημονικής γνώσης. Εστιάζοντας στον κινηματογράφο και στις εικαστικές τέχνες καλύπτει δύο καλλιτεχνικούς και πολιτισμικούς τομείς που, από τη μια πλευρά, παραμένουν υπό-ερευνημένοι σε σχέση με τη λογοκρισία και, από την άλλη, συνδυάζουν διαφορετικά χαρακτηριστικά και συμπεριφορές: Ο Κινηματογράφος είναι ένα εξαιρετικά δημοφιλές μέσο που έχει επί μακρόν υποβληθεί σε κρατικούς και θεσμικούς ελέγχους, ενώ οι εικαστικές τέχνες στοχεύουν σε σημαντικά μικρότερο κοινό και δεν έχουν ενταχθεί σε παρόμοια θεσμικά πλαίσια. Το χρονικό πλαίσιο της προτεινόμενης έρευνας αντανακλά τις σημαντικές αλλαγές του σύγχρονου πολιτισμικού και πολιτικού συστήματος στην Ελλάδα μέσα από διακριτές ιστορικές περιόδους: την αποκαλούμενη «καχεκτική δημοκρατία» των μεταπολεμικών χρόνων (1944-1967), τη δικτατορία των Συνταγματαρχών (1967-1974) και την εποχή από τη Μεταπολίτευση μέχρι σήμερα. Αυτό ενθαρρύνει συγκριτικές προσεγγίσεις που μας επιτρέπουν να εντοπίσουμε συνέχειες, ασυνέχειες και μεταβάσεις στις πράξεις και τους στόχους της λογοκρισίας, καθώς και στις λογοκριτικές πρακτικές, και να προσδιορίσουμε τις αλλαγές στην ίδια την έννοια της «λογοκρισίας» και στη δημόσια πρόσληψή της.
Το έργο είναι διεπιστημονικό καθώς η λογοκρισία είναι η ίδια ένα ζήτημα που διατρέχει τα όρια των επιστημονικών πειθαρχειών. Η ιστορική έρευνα κρίνεται αναγκαία για τον εντοπισμό, διασταύρωση και τεκμηρίωση συγκεκριμένων περιπτώσεων λογοκρισίας ώστε να αναπτυχθεί μια ολοκληρωμένη Ιστορία. Ταυτόχρονα, η θεωρητική βάση που προσφέρουν οι Πολιτισμικές Σπουδές, και συγκεκριμένα το λογοθετικό πλαίσιο ερευνητικής μεθοδολογίας, μας επιτρέπει να διερευνήσουμε τις πολλαπλές εκφράσεις της λογοκρισίας και την πρόσληψή τους στη δημόσια σφαίρα. Επίσης, μας επιτρέπει να αναγνωρίσουμε την λογοκριτική λογική που εμπλέκεται σε ζητήματα όπως η ρητορική μίσους, η πορνογραφία, ή η λογοκρισία που προέρχεται από την Αριστερά, τα οποία συνήθως παραλείπονται από αυτού του είδους τις Ιστορίες. Η γόνιμη όσμωση της ιστορικής έρευνας με την ανάλυση Λόγου των Πολιτισμικών Σπουδών δύναται να ανοίξει ανεξερεύνητες ερευνητικές περιοχές και νέες κατευθύνσεις για διεπιστημονική έρευνα.
Το έργο έχει ως στόχο να πετύχει μια διπλή καινοτόμο στροφή στην ακαδημαϊκή μελέτη της λογοκρισίας στην Ελλάδα: Από τη μία πλευρά, να παράσχει μια ολοκληρωμένη και πλήρως τεκμηριωμένη ιστορία της λογοκρισίας στον κινηματογράφο και τις εικαστικές τέχνες στη χώρα βασισμένη σε πρωτότυπη, συστηματική και εκτεταμένη αρχειακή έρευνα. Από την άλλη, να εντοπίσει την εξέλιξη του λογοκριτικού Λόγου και τη δημόσια πρόσληψη της λογοκρισίας σε διαφορετικά καθεστώτα και περιόδους, υιοθετώντας έναν περιεκτικό ορισμό που βασίζεται στις νέες θεωρητικές προσεγγίσεις και στην έννοια της «νέας λογοκρισίας». Στο βαθμό που το πεδίο της λογοκρισίας δεν έχει ακόμη υποβληθεί σε συστηματική έρευνα, μια λεπτομερής και θεωρητικά ενημερωμένη μελέτη είναι ουσιαστικά απαραίτητη.
Τα αποτελέσματα της έρευνας θα διαδοθούν μέσω ενός διεθνούς συνεδρίου που θα συνοδεύεται από έκθεση αρχειακού υλικού (επίσημα έγγραφα, φωτογραφίες, αναπαραγωγή λογοκριμένων έργων, κλπ), μιας σειράς από δοκίμια και ειδικά θεματικά τεύχη σε επιστημονικά περιοδικά, συμπεριλαμβανομένων και διεθνών, ενός ακαδημαϊκού μαθήματος για την τέχνη και τη λογοκρισία στο τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας του Παντείου Πανεπιστημίου, καθώς και ενός μεταπτυχιακού προγράμματος σχετικού με το θέμα το οποίο θα συμβάλει θεμελιακά στην εδραίωση ενός ακαδημαϊκά υπο-ερευνημένου πεδίου. Τέλος, διάχυση θα υπάρξει και μέσω μιας διαδικτυακής πλατφόρμας ανοικτής πρόσβασης, ενός ψηφιακού «αρχείου» που θα απευθύνεται σε όλους όσους ενδιαφέρονται για τον λογοκριτικό Λόγο και τα αντίστοιχα φαινόμενα. Αυτό θα μας επιτρέψει να δημιουργήσουμε ένα κόμβο που θα συνδέει πληροφορίες, ιδέες και ανθρώπους (από επιστήμονες έως ακτιβιστές) και δυνάμει μπορεί να αποτελέσει τη βάση για την περαιτέρω εξέλιξη της σχετικής έρευνας, πολύ πέρα από την ολοκλήρωση αυτού του έργου.
Αναμφισβήτητα, μια πλήρως ολοκληρωμένη και θεωρητικά ενημερωμένη ιστορία της λογοκρισίας στην Ελλάδα μένει να γραφτεί. Το έργο που προτείνουμε φιλοδοξεί να γίνει ένα βήμα προς αυτή την κατεύθυνση. Επιπλέον, λαμβάνοντας υπόψη την κεντρική θέση των συζητήσεων περί ελευθερίας της έκφρασης τόσο στα πανεπιστήμια όσο και στην κοινωνία γενικότερα, τα οφέλη και στους δυο χώρους θα μπορούσαν να είναι εκτεταμένα. Η λογοκρισία παραμένει η κυρίαρχη δύναμη απέναντι στη δημοκρατική αρχή της «ελευθερίας του λόγου», συστατικό στοιχείο των περισσότερων μορφών της σύγχρονης κοινότητας και κοινωνικότητας. Μας ορίζει ως κοινωνικά υποκείμενα και επιδρά στην ποιότητα της δημοκρατίας. Οι επιστημονικές και κοινωνικές επιπτώσεις αυτού του έργου είναι, ως εκ τούτου, αναμφίβολα σημαντικές.