Αρχειοτάξιο, τεύχος 22

«Λογοκρισία και δημοκρατία | Μετεμφυλιακό κράτος και Μεταπολίτευση»

 

επιμέλεια: Πηνελόπη Πετσίνη, Στρατής Μπουρνάζος, Μαρία Χάλκου

[Νοέμβριος 2020]

​

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Η λογοκρισία, συνολικά, αποτελεί ένα προκλητικό θέμα έρευνας,  καθώς αγγίζει ορισμένα από τα πιο ακανθώδη ζητήματα και πρακτικές της σύγχρονης, διεθνούς και εγχώριας, κοινωνικοπολιτικής και πολιτισμικής πραγματικότητας, και αντανακλά την υποδοχή τους στα πεδία του επίσημου, του δημόσιου και του ακαδημαϊκού διαλόγου. Το αφιέρωμα που παρουσιάζεται εδώ εντάσσεται στο ερευνητικό έργο «Η λογοκρισία στις εικαστικές τέχνες και τον κινηματογράφο: η ελληνική περίπτωση από τα μεταπολεμικά χρόνια μέχρι σήμερα», που διεξάγεται στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας του Παντείου Πανεπιστημίου και χρηματοδοτείται από το Ελληνικό Ίδρυμα Έρευνας και Καινοτομίας (ΕΛΙΔΕΚ) και από τη Γενική Γραμματεία Έρευνας και Τεχνολογίας (ΓΓΕΤ). Αποτελεί, τρόπο τινά, τη συνέχεια προηγούμενων, σχετικά πρόσφατων εγχειρημάτων τα οποία έχουμε συντονίσει ή συνεισφέρει: Πρόκειται για το συνέδριο «Λογοκρισίες στην Ελλάδα» (Αθήνα 2015), και τους συλλογικούς τόμους Η Λογοκρισία στην Ελλάδα (2016) και Λεξικό Λογοκρισίας στην Ελλάδα: Καχεκτική Δημοκρατία, Δικτατορία, Μεταπολίτευση (2018), όλα σε συνεπιμέλεια της Πηνελόπης Πετσίνη και του Δημήτρη Χριστόπουλου. Στα δύο πρώτα επιχειρήσαμε να αναδείξουμε για πρώτη φορά την ιστορία της λογοκρισίας στην Ελλάδα σε μια αυτοτελή ενιαία αφήγηση· επρόκειτο ουσιαστικά για μια χαρτογράφηση της υπάρχουσας επιστημονικής έρευνας, η οποία εκκινούσε από τη διαπίστωση ότι το θέμα «λογοκρισία στην Ελλάδα» δεν είχε επαρκώς μελετηθεί τόσο ως προς το ιστορικό βάθος όσο και ως προς την κοινωνική διείσδυση των λογοκριτικών φαινομένων. Σε συνέχεια αυτών, και έχοντας πλέον εικόνα των ελλείψεων και των κενών, επιχειρήσαμε μέσω αναθέσεων να «προκαλέσουμε» την έρευνα σε πιο μακρές ιστορικές διάρκειες. Ο δεύτερος συλλογικός τόμος που προέκυψε, επιχείρησε να καλύψει το φαινόμενο της λογοκρισίας μέσα από την καταγραφή εμβληματικών περιπτώσεων, αντιπαραθέτοντας και συνδέοντας την παρουσία λογοκριτικών πρακτικών στη δημοκρατία με την αντίστοιχη ανάπτυξη σε περιόδους δικτατορίας και «καχεκτικής» δημοκρατίας.

​

Εκκινώντας από αυτό το σημείο, το παρόν αφιέρωμα επιχειρεί να εντοπίσει την εξέλιξη του λογοκριτικού Λόγου και τη δημόσια πρόσληψη της λογοκρισίας σε δύο διακριτές χρονικές περιόδους κοινοβουλευτικής δημοκρατίας. Πιστεύουμε ότι  αυτό δημιουργεί ένα γόνιμο πεδίο  για συγκριτικές προσεγγίσεις που μας επιτρέπουν να εντοπίσουμε συνέχειες και ασυνέχειες στις λογοκριτικές πρακτικές και, ως εκ τούτου,  να προσδιορίσουμε τις αλλαγές στην ίδια την έννοια της  «λογοκρισίας» και στη δημόσια πρόσληψή της. Πιο συγκεκριμένα, τα χρονικά όρια του αφιερώματος αντανακλούν τις σημαντικές αλλαγές του σύγχρονου πολιτισμικού και πολιτικού συστήματος στην Ελλάδα μέσα από την αποκαλούμενη «καχεκτική δημοκρατία» των μετεμφυλιακών χρόνων (1949-1967), από τη μια πλευρά, και την εποχή της Μεταπολίτευσης (1974-1989), από την άλλη. Στην πρώτη, η λογοκρισία αποτελεί τον κανόνα, σε ένα γενικότερο πλαίσιο που τον τόνο δίνουν κυρίως οι απαγορεύσεις, η σεμνοτυφία, και η δίωξη του φρονήματος και του πολιτικού αντιπάλου υπό την ομπρέλα του αντικομμουνισμού. Στη δεύτερη, η λογοκρισία με την παραδοσιακή έννοια του όρου δεν κατέχει θέση κανόνα πλέον, αλλά εξαίρεσης. Ωστόσο, και παρότι η πτώση της Χούντας αποτελεί αναμφισβήτητα τομή για την κοινωνία, την πολιτική και τον πολιτισμό, η λογοκρισία συνεχίζεται και θεσμικά και στην πράξη, με τη διαφορά ότι το παρελθόν της θεωρείται πλέον τόσο απεχθές, ώστε να την έχει στιγματίσει για πάντα ως σημείο αδυναμίας του κράτους.

​

Το αφιέρωμα υιοθετεί έναν περιεκτικό ορισμό που βασίζεται στις νέες θεωρητικές προσεγγίσεις και στην έννοια της «νέας λογοκρισίας» – μια προσέγγιση που χρωστάει πολλά στη σκέψη του Μισέλ Φουκώ και κυρίως στην ιδέα πως η ισχύς δεν αποτελεί μονοπώλιο του κράτους. Πρόκειται για μια αντίληψη σαφώς ευρύτερη από την παραδοσιακή, καθώς αναδεικνύει, εκτός από τη θεσμοθετημένη, παρεμβατική, «κανονιστική» λογοκρισία και μια «(ιδιο)συστατική» ή «δομική» λογοκρισία:  μορφές κανονιστικής ρύθμισης του Λόγου, που καθορίζουν τι μπορεί να ειπωθεί, από ποιον, σε ποιον, με ποιον τρόπο και σε ποιο πλαίσιο. Σε αυτό το πνεύμα, τα άρθρα εστιάζονται εξίσου στη θεσμοθετημένη, κανονιστική λογοκρισία, που βασίζεται στη δυαδική αντιπαράθεση μεταξύ λογοκριτή και λογοκρινόμενου, όσο και στη δομική λογοκρισία, η οποία απαγορεύει όσο και δημιουργεί, ερευνώντας τους «μικρομηχανισμούς» της εξουσίας, τις λογοθετικές πρακτικές και εν τέλει τις δομές εκείνες όπου η λογοκρισία παράγεται, επιβάλλεται και συντηρείται. 

​

Περιεχόμενα

​

• Ευγένιος Ματθιόπουλος: Η Λογοκρισία του γυμνού στην Τέχνη: Η παρέμβαση του Ναυτικού, της Αστυνομίας και του Εισαγγελέα στην έκθεση του «Αρμού» το 1952

 

• Μαρία Χάλκου: Διευρύνοντας τα όρια του «επιτρεπτού»: Η λογοκρισία στις ταινίες Οι Εληές (1964) και Ο θάνατος του Αλέξανδρου (1966) του Δημήτρη Κολλάτου

 

• Αθηνά Σκουλαρίκη: Το ταμπού της σλαβοφωνίας στην ελληνική Μακεδονία: απόκρυψη, λογοκρισία, αυτολογοκρισία από το τέλος του Εμφυλίου ως τη Μεταπολίτευση

 

• Μπάμπης Κουρουνδής: Η ελευθερία του Τύπου ως συνταγματικό διακύβευμα: Από την υπονόμευση της «βαθείας τομής» στην επιφυλακτική κατοχύρωση της Μεταπολίτευσης

 

• Μάνος Αυγερίδης – Μάγδα Φυτιλή – Ελένη Κούκη: Αναμοχλεύοντας τα πάθη: Τα όρια του πολιτικού λόγου για την Εθνική Αντίσταση

 

• Πηνελόπη Πετσίνη: Από τον «κατευνασμό των πολιτικών παθών» στη «Δεξιά κουλτούρα»: Μάχες της μνήμης και πολιτική λογοκρισία στη Μεταπολίτευση

 

• Αντίσταση 40 – 50 

Πηνελόπη Πετσίνη: Αντίσταση 40 – 50: Η λογοκριμένη ταινία της Μαρίας Καραβέλα (1977 [1979])

Μαρία Καραβέλα: Αντίσταση 40 – 50

Μαίρη Ζυγούρη: Περικύκλωμα (Κοκκινιά 2017)

​

• Σπύρος Κακουριώτης: «Της δημοσιότητος των απόψεών σας προηγείται η παραίτησις»: Η κρίση στο ΚΘΒΕ το 1977

​

• Ελένη Κούκη: Μνημείο του θεσσαλού αγρότη ή Μνημείο για την εξέγερση του Κιλελέρ; Πολιτικές αντιπαραθέσεις, λογοκρισία και αυτολογοκρισία στον θεσσαλικό κάμπο, 1981-1997.

 

• Δημήτρης Παπανικολάου – Γιώργος Σαμπατακάκης: Η λογοκρισία ως πολιτισμική ιστορία: Το HIV/AIDS στην Ελλάδα (1982-2000)

​

​

 

 

Σύγχρονα Θέματα, τεύχος 153-154

«Τέχνη στο γύψο: Η Λογοκρισία στη δικτατορία των Συνταγματαρχών»

 

επιμέλεια: Πηνελόπη Πετσίνη

[Ιούλιος - Δεκέμβριος 2021]

​

​

​

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Περιεχόμενα

​

• Πηνελόπη Πετσίνη: Τέχνη στον γύψο: Η Λογοκρισία στη δικτατορία των Συνταγματαρχών

​

• Γιάννης Γκλαβίνας: «Απαγορεύομεν την εκτύπωσιν εις δίσκους γραμμοφώνου»: Η προληπτική λογοκρισία στο τραγούδι την περίοδο της δικτατορίας των συνταγματαρχών μέσα από το αρχείο της Γενικής Γραμματείας Τύπου και Πληροφοριών

​

• Ελένη Κούκη: Άτυπη λογοκρισία και εικαστικά κατά την περίοδο της Δικτατορίας της 21ης Απριλίου

 

• Ηρώ Κατσιώτη - Κωνσταντίνα Σταματογιαννάκη: Oh les beaux jours! Για το θέατρο στα χρόνια της χούντας

​

• Σπύρος Κακουριώτης: Με 66 στίχους λιγότερους: Το Σκιάχτρο στη Στοά της δικτατορίας

 

• Μαρία Χάλκου: Ο δημιουργός Θόδωρος Αγγελόπουλος και το σενάριο του Θιάσου (1975)

​

​

​

​

 

 

Historein, double special issues 22.1 & 22.2

«Free Speech and its Discontents: Belief Systems, Identities and Censorship in Greece»

 

Guest Editors: Penelope Petsini, Andreas Takis

[2024- 2023 forthcoming]

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

​

​

 

 

 

Internationally, censorship studies have experienced a relatively recent revival that coincides with the collapse of Eastern Europe and the ensuing release of official archival material, which became available to scholarly researchers. This revival, however, relates also to dramatic conceptual changes in the understanding of the term itself. Traditionally, 'censorship' was commonly restricted to direct forms of regulatory intervention and control by political authorities such as the State and the Church. Censorship was generally understood as the official suppression or prohibition of forms of expression, as being identical to its legal definition, namely the official inspection of several forms of expression before release to ensure that they do not offend against legal proscriptions instituted by the state (Burt 1994; Müller 2003). Growing awareness of issues such as political correctness, 'hate speech', ethnic minorities, pornography, feminism, and their relationship to free speech and censorship, have led to a surge of academic publications on these topics. This fundamental intellectual shift, exemplified by the work of Michel Foucault (1978; 1980), holds that the state is not the only agent of censorship. On the other hand, the very same notion of a neutral state that liberalism has developed to ensure there’s no abuse of government power, has been called into question: how can, for example, minorities’ or women’s voices be heard fairly within a society that is systemically racist, sexist, and homophobic? Shouldn’t a liberal state deal with certain dominant racist, sexist, and homophobic views have become so deeply held as not to be amenable to rational discussion? As Abigail Levin (2010) puts it, “the central question for the egalitarian liberal becomes how to ensure that the state’s granting of a particular right in a particular circumstance will in fact promote equality, as opposed to promoting oppression”.

​

This double special issue is, in a way, a continuation of previous, relatively recent projects in which we both have been involved – either coedited or contributed: The collective readers Censorship in Greece (Petsini, Christopoulos 2016) and Critical Dictionary of Censorship in Greece: Cachectic Democracy, Dictatorship, Metapolitefsi (Petsini, Christopoulos 2018), as well as the forthcoming special issue “Censorship and Democracy” in journal Arheiotaxio (Petsini, Chalkou, Bournazos 2020). Starting from this point, this double special issue aims to offer a comparative charting of the censorship discourse by adopting an inclusive definition of the term derived from new scholarship and the concept of “new censorship”. Such an approach will allow us to shed light upon the gray areas of what has become known as a “censorial logic”, analyzing cases where censorship goes beyond its traditional definition and studying its very nature, its workings and uses. In other words, it will critically investigate the “persistence” of the censorial logic through the analysis of concrete cases and phenomena and the refinement of the theoretical approaches to censorship in which the old binary model for understanding censorship in a libertarian versus protectionist divide is undone.

​

The “new censorship” scholarship allows us to recognize the pervasive and inescapable silencing of expression involved in cases such as hate speech, or study the origins, progress, content and style of political correctness from its origins to its recent global manifestations, still acknowledging, however, the direct control of expression by the state. Proponents of the so-called “new censorship” have advocated a view much broader than the traditional one by insisting that apart from institutionalized, interventionist censorship, social communication is also affected by “constitutive”, or “structural” censorship: forms of discourse regulation which influence what can be said by whom, to whom, how, and in which context (Bourdieu 1991; Levine 1995). This approach proposes an inclusive definition that responds to the diverse experiences of censorship and reflects the socio-historical specificity of instances of control, conditioning or silencing. Applying this sort of analysis, which focuses on the implicit structures of censorship rather than the more obvious operations of cultural control, proves useful when dealing with cases that went unnoticed. This implies that censorship remains an acceptable method of safe-guarding whatever individual citizens or groups assume as “society’s values”. Nevertheless, as argued in one of the papers here, we have to reflect on censorship in terms that are not limited to the well-intended liberal credo that ‘censorship is forbidden’, because, whether it is forbidden or not, censorship is.

​

Contributors

​

PART I:

​

• Dimitris Christopoulos, Panteion University of Social and Political Sciences

• Yannis Tassopoulos, National and Kapodistrian University of Athens

• Andreas Takis, Aristotle University of Thessaloniki

• Marcin Górski, University of Lodz

• Ioannis Balampanidis, Panteion University of Social and Political Sciences

• Nikos Stamatinis, National & Kapodistrian University of Athens

• Penelope Petsini, Panteion University of Social and Political Sciences - Alexander Supartono, University of Edinburgh

• Alexander Supartono, University of Edinburgh

• Iliana Fokianaki, State of Concept

​

PART II:

• Emilia Salvanou, Utrecht University

• Eleni Kouki, Panteion University of Social and Political Sciences

• Angela Dimitrakaki, University of Edinburgh

• Kyriaki-Evlalia Iliadou, University of Manchester

• Maria Chalkou, Panteion University of Social and Political Sciences – Ionion University

• Iassonas Chandrinos, University of Regensburg

• Vasiliki Petsa, University of Peloponnese & Vasilis Petikas, University of Crete

​

​

 

 

Filmicon: Journal of Greek Film Studies

Righteous Images, Moralizing Screens: Censorship in the 20th Century Revisited

επιμέλεια: Χρήστος Τριανταφύλλου, Μαρία Χάλκου

[Issue 8, December 2023]

​

​

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Περιεχόμενα

​

• EDITORIAL

• Christos Triantafyllou, Maria Chalkou: Editorial Note

• ARTICLES

• Πέτρος Κώρης: Die Frau mit den Millionen (1923) και Der Fürst der Berge (1932): Δύο μεσοπολεμικές μελέτες περίπτωσης για τη διεθνική λογοκρισία στην τέχνη και τον στερεοτυπικό λόγο στο πλαίσιο των ελληνογερμανικών διασταυρώσεων

• Chiara Boatti: Controlling the social power of cinema in postwar Italy: The case of the “forbidden film” L’armata s’agapo

• Γιάννης Γκλαβίνας: «Δεν υπήρχε κάποια υπηρεσία του αρμοδίου υπουργείου να διέκρινε τας ασχημίας;»: Το ανεπίσημο δίκτυο λογοκρισίας και οι παρεμβάσεις του στον θεσμοθετημένο κρατικό μηχανισμό προληπτικής λογοκρισίας την περίοδο 1945 – 1973

• Ορσαλία-Ελένη Κασσαβέτη: Αυτολογοκρισία και γυμνό: Περιπτωσιολογικά της ελληνικής ερωτικής κινηματογραφικής ταινίας στη δεκαετία του 1970

• Χρήστος Τριανταφύλλου: «Αποπνικτική ατμόσφαιρα αμοραλισμού εις επίπεδον αλόγου κτηνωδίας»: Λογοκρισία και ηθικός πανικός στον κινηματογράφο τρόμου

• PHOTO ESSAY

• Nayia Yiakoumaki: Killed Negatives: Depicting Poverty, Staging Prosperity

• SCRIPT

• Μαρία Χάλκου: «Ο Λάζαρος»: Ένα απορριφθέν σενάριο των Δημήτρη Αυγερινού και Λάκη Παπαστάθη
   

​